فلسفه ربانی؛ پیوند برهان و شهود در دفاع از حقیقت دینی

فلسفه ربانی تلاشی نظام‌مند برای تلفیق برهان عقلی و شهود عرفانی در تبیین حقیقت دین است. این متن به ضرورت، مبانی و کاربردهای عملی فلسفه ربانی می‌پردازد و نشان می‌دهد چگونه این رویکرد می‌تواند هم عقل را اقناع کند و هم تجربهٔ معنوی را معتبر بشمرد.

اسلام دینی است که به تفکر و برهان دعوت کرده و در برابر انکارگران می‌گوید: «قل هاتوا برهانکم». این دعوت نشان می‌دهد که معارف دینی باید هم تجربه‌پذیر و معنوی باشند و هم از منظر عقل و استدلال قابل دفاع و عرضه در حوزهٔ عمومی.

     
بازسازی پیوند عقل و وحی — عقلِ خالی از تجربه و متن دینی و تجربهٔ عرفانیِ خالی از زبانِ استدلال، هر دو ناقص‌اند؛ فلسفه ربانی این دو را هم‌پای هم قرار می‌دهد.
     
پاسخ به شبهات معاصر — مسائل نوین علم، اخلاق فناوری، معنویت نوظهور و سکولاریسم نیازمند زبان عقلانی‌اند تا در میدان عمومی اقناع کنند.
     
جلوگیری از التقاط — نبودِ زبان فلسفی دقیق برای تبیین تجربه‌های عرفانی میدان را برای برداشت‌های التقاطی و سست باز می‌گذارد.
     
تربیت انسان کامل — فلسفه ربانی علاوه بر جنبهٔ نظری، نقش تربیتی و تهذیبی دارد و به شکوفایی روحی و اخلاقی فرد و جامعه کمک می‌کند.

برای بنیان‌گذاری فلسفه ربانی می‌توان از عناصر زیر آغاز کرد:

     
توحید و مراتب وجود — بازخوانی نسبت «رب» با وجودات در زبانِ فلسفهٔ وجودی و کلامِ کلاسیک.
     
حقیقت اسماء و ادراک کلی — پذیرش این نکته که «ادراک معانی کلی و قوانین کلی معقول‌اند نه محسوس» و تأکید بر جایگاه معقولات در استدلال معرفتی.
     
وحدت برهان و شهود — قبول دو نوع معرفتِ تکمیلی: برهان برای اقناع عمومی و شهود برای تحقق سلوکی و نفسانی.
     
معیارهای عقلانی برای گزارش‌های عرفانی — سازگاری منطقی، هماهنگی با نصوص معتبر، امکان تعمیمِ ادعا و شواهد اخلاقی-اجتماعی به‌عنوان معیارهای سنجش شهود.

تجربهٔ تاریخی نشان می‌دهد حاملان معرفت—از حکما و عرفا تا فقهای متفکر—همواره در برابر جزم‌گرایی و فشار مقاومت کرده و با نوشتن و تعلیم، میراثی ماندگار بر جای گذاشته‌اند. امام خمینی نمونهٔ برجسته‌ای است که هم فیلسوف و هم عارف بود و در دعوت خود به مطالعهٔ حکمای اسلامی تأکید کرد:

این ارجاع به جایگاه معقول و نهّ محسوس در معرفت، مبنایی برای تأکید بر لزوم خوانش عقلانیِ متون حکمی و عرفانی در مواجهه با پرسش‌های زمانه فراهم می‌آورد.

     
تولید پاسخ‌های مستدل به شبهات اجتماعی، فرهنگی و علمی با مخاطب دانشگاهی و عمومی.
     
تدوین برنامه‌های درسی میان‌رشته‌ای در حوزه و دانشگاه: منطق، فلسفهٔ دین، عرفان نظری، تفسیر فلسفی قرآن و فلسفه نفس.
     
پرورش حلقه‌های فیلسوف-عارف که همراه با تهذیب نفس، آموزش روش‌شناسی فلسفی ببینند.
     
تولید محتوای عمومی—مقالات، پادکست‌ها و سخنرانی‌هایی که هم برهان و هم تجربه را به زبان عام قابل‌فهم منتقل کنند.

مسیر طرح فلسفه ربانی با موانع و خطراتی همراه است که باید به آن‌ها توجه کرد:

     
خطرِ تقلیلِ شهود به صرف پدیدهٔ روان‌شناختی یا بالعکسِ عقل به ابزار صرفاً تکنیکی؛ باید هر دو شأن معرفتی خود را حفظ کنند.
     
مقاومت جزم‌گرایان و محافظه‌کاران؛ تجربهٔ تاریخی نشان می‌دهد اصلاح معرفتی با کوششِ استراتژیک و ارتباط‌سازی همراه باشد.
     
نیاز به تولیدِ زبان مفاهیم معاصر بدون تحقیر میراث؛ پیراستن متون از ابهام و شرحِ دقیقِ اصطلاحات ضروری است.