## مکر در فلسفه ربانی: تدبیر پنهان ربوبیت
**بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ**
الحمدُ للهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ وَالصَّلَاةُ وَالسَّلَامُ عَلَى سَيِّدِنَا مُحَمَّدٍ وَآلِهِ الطَّاهِرِينَ.
### چکیده
در سلسله نوشتههای فلسفه ربانی، «مکر» نه صرف فریب مذموم، بلکه حکمت پنهان الهی در سیر خلق به سوی کمال است.[1] این مفهوم چهار مرتبه دارد: مکر الهی، مکر زمانه، مکر آدم، و مکر شیطان؛ که هر یک جلوهای از سنن ربوبیت در امتحان و هدایت بندگان است.[2][3] استقرای این مراتب تام است و بحث، فلسفی کلامی به شمار میرود؛ زیرا هستی اراده و تدبیر را تبیین میکند.[4][1]
### ۱. مفهوم مکر در قرآن و تفسیر
فرمود تعالی: «وَمَكَرُوا وَمَكَرَ اللَّهُ وَاللَّهُ خَيْرُ الْمَاكِرِينَ» (آل عمران: ۵۴). مفسران عظما مانند بیضاوی و طباطبایی، مکر الهی را تدبیری حکمی دانستهاند که بد مکر خلق را به خودشان بازگرداند و ایشان را به حق راجع سازد.[2][3][4] در فلسفه ربانی، مکر خداوند رحمتی معقده است؛ لباسی از تعطیل برای هدایت و تربیت عباد.[1]
### ۲. مراتب مکر در نظام ربانی
از منظر فلسفه ربانی، مکر دارای چهار مرتبه متداخل است که با استقرا از آیات و سنن الهی استخراج میشود:
- **مکر الهی**: تدبیر ربوبی برای رجوع عبد به حق، حتی اگر در ظاهر غیر آن را اختار کند. این مکر غش نیست، بل لطفی مختلِف الألوان است که بندگان را از غفلت بیدار سازد.[2][4]
- **مکر زمانه**: احتباسات تاریخی و أزمات که انسان را از سکون به حرکت و بصیرت خارج میکند. زمانه جلوه مکر الهی در تاریخ است و باطنش دعوت به نمو.[1]
- **مکر آدم**: انسان با عقل و إرادَه مُکْر است؛ مکر إثباتی (إبْداع برای خیر) و مکر نَفیّی (غش برای نفس). باید آن را بر مکر الهی منطبق ساخت تا به لذّة العِلْم و حیات رسید.[3][1]
- **مکر شیطان**: تقلیدی ناقص از مکر الهی؛ جذب حُسْنی به سُفْل و فَصْلُها عن مَعْناها الإلهی. شَکْلُهُ جَمیل وَ باطِنُهُ خالی.[3][5]
### ۳. تمام بودن استقرا و فلسفی بودن بحث
استقرای این مراتب تمام است؛ زیرا فاعلین مطلق (خدا)، مجهول (زمانه)، مختار (آدم)، و مُضِلَّ (شیطان) را در بر میگیرد.[2][1] بحث فلسفی کلامی است، چرا که به علم الوجود (هستی تدبیر)، معرفت التدبیر، و أخلاق التَّعالی مربوط میشود؛ مانند آنچه در سنن ربوبیت و إبطال مکر شیطان در قرآن آمده.[3][4][1]
### خاتمه تربیتی
در نظام ربانی، بر عبد واجب است مکر زمانه و نفس خویش را بشناسد، مکر شیطان را فَضْح کند، و تدبیر خویش را تسلیم مکر الهی نماید. این تسلیم به لذّة العِلْم المُشْرِقَهْ منتهی شود؛ فإنَّ المُعْقَدات کلَّها إلى النُّمُوِّ وَالْمَعْنَى تَرْجِعُ.[1]
**کلیدواژهها**: مکر الهی، فلسفه ربانی، سنن ربوبیت، مراتب مکر، تربیت ربانی.
**منابع**:
۱. قرآن کریم، آل عمران:۵۴.
۲. مدخل «مکر» در پرتال علوم قرآن.[2]
۳. یادداشت «فلسفه ربانی» در سیویلیکا.[1]
برای مطالعه:
[1] فلسفه ربانی؛ بازتعریف فلسفه از منظر الهی - سیویلیکا
[2] مكر - پرتال جامع علوم و معارف قرآن
[3] مکر - دانشنامهی اسلامی
[4] مفهومشناسی مکر خدا در قرآن کریم
[5] چرا خدا شیطان را خلق کرده است؟